درحالی که بحران آب و پیامدهای آن در استان‌های مرکزی کشور به ویژه یزد و و اصفهان هر روز نمود بیشتری پیدا می‌کند؛ این استان‌ها همواره درحال رقابت برای توسعه کشاورزی خود هستند.
به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، ایران با اقلیم خشک و نیمه‌خشک خود، در سال‌های اخیر با بحران‌های جدی در مدیریت منابع آبی دست و پنجه نرم کرده است؛ بحرانی که به‌ویژه در نواحی مرکزی کشور مانند استان‌های اصفهان و یزد نمود عینی‌تری یافته است.
در شرایطی که اصفهان و یزد با وجود تفاوت‌های اقلیمی، هر دو به کشاورزی وابسته‌اند، الگوهای ناپایدار این بخش در هر دو استان، علاوه بر تخریب محیط‌زیست و منابع طبیعی، موجب افزایش تنش‌های اجتماعی و منطقه‌ای شده است.
بنا بر گزارش مرکز آمار ایران در سال ۱۴۰۲، اصفهان با وسعتی بالغ بر ۱۰۷ هزار کیلومتر مربع، ششمین استان بزرگ ایران محسوب می‌شود و با جمعیتی حدود ۵٫۳۷۴ میلیون نفر، نزدیک به ۶٫۳۴۵ درصد از جمعیت کل کشور را در خود جای داده است. از این میان، حدود ۵۷۵ هزار نفر در مناطق روستایی سکونت دارند و این استان از منظر جمعیت روستایی، در رده پانزدهم کشوری قرار دارد.
بر اساس سرشماری سال ۱۴۰۲، جمعیت استان یزد در این سال حدود ۱٫۲۵۲٫۰۰۰ نفر برآورد شده است. در مقایسه با سایر استان‌های کشور، یزد در رتبه ۲۲ کشور از نظر جمعیت قرار دارد.
در سوی دیگر، استان یزد بر اساس آمار سازمان هواشناسی ایران در سال ۱۴۰۱ با میانگین بارندگی سالانه ۹۷٫۹ میلی‌متر و نرخ تبخیر بیش از ۳۱۹۳ میلی‌متر، به‌عنوان یکی از خشک‌ترین استان‌های ایران شناخته می‌شود.
جدولی مقایسه‌ای از وضعیت منابع آبی و کشاورزی در استان‌های اصفهان و یزد
وضعیت منابع آبی و کشاورزی در اصفهان و یزد
بر اساس آماری از وزارت جهاد کشاورزی در سال ۱۴۰۲، اصفهان با میانگین بارندگی سالانه ۱۶۰ میلی‌متر و دمای متوسط ۱۵٫۵ درجه سانتی‌گراد، منطقه‌ای نیمه‌خشک به شمار می‌آید که برای کشاورزی وسیع و پرآب‌بر مناسب نیست. با این حال، این استان با دارا بودن ۲۷۸ هزار هکتار اراضی زراعی آبی و ۱۶۹ هزار بهره‌بردار، از نظر تعداد بهره‌برداران کشاورزی در جایگاه هشتم کشور قرار دارد . مصرف آب کشاورزی در اصفهان معادل ۵٫۸ درصد از کل ۸۲ میلیارد مترمکعب مصرف کشور در این بخش است که آن را در رتبه پنجم پرمصرف‌ترین استان‌ها قرار می‌دهد.
سطح زیر کشت محصولات زراعی آبی در اصفهان طی سال‌های اخیر افزایش یافته است؛ به‌طوری که در سال زراعی ۹۷ـ۹۶ این میزان ۱۷۸ هزار و ۴۰۲ هکتار بود و در سال بعد به ۲۵۳هزار و ۵۸۴ هکتار رسید، که حاکی از رشد ۴۲ درصدی است. این روند در سال زراعی ۱۴۰۱ ـ ۱۴۰۲ نیز ادامه یافت و نسبت به سال پایه ۸۷ ـ ۸۶، افزایشی ۵۵ درصدی، معادل ۸ درصد رشد خالص را نشان داد.
از جمله محصولات عمده‌ای که در این اراضی کشت می‌شود، می‌توان به گندم (۸۲۲۷۵ هکتار)، یونجه (۲۸۶۳۸ هکتار)، شلتوک (۳۰۳۳ هکتار)، سیب‌زمینی (۱۳۵۴۱ هکتار)، ذرت دانه‌ای (۱۳۵۰ هکتار) و ذرت علوفه‌ای (۲۰۱۲۳ هکتار) اشاره کرد؛ محصولاتی که همگی آب‌بر هستند. کشت شلتوک در منطقه‌ای خشک مانند اصفهان مثالی روشن از ناسازگاری سیاست‌های کشاورزی با واقعیت‌های اقلیمی است.
سطح باغات آبی در این استان نیز از سال ۱۳۹۰ که معادل ۶۳ هزار و ۶۷۷ هکتار بود، تا سال ۱۴۰۱ به ۸۰ هزار هکتار افزایش یافت و رشدی ۲۵ درصدی را تجربه کرد. این گسترش، فشار مضاعفی را بر زاینده‌رود وارد کرده است؛ رودخانه‌ای که با برداشت‌های بی‌رویه و کاهش بارندگی‌ها، اکنون در اغلب فصول سال خشک بوده و تالاب گاوخونی را نیز به خشکی کشانده است.
در استان یزد، وضعیت اقلیمی به‌مراتب چالش‌برانگیزتر است. بر اساس آمار وزارت نیرو در سال ۱۴۰۱، میانگین بارندگی سالانه در این استان فقطا ۹۷٫۹ میلی‌متر و تبخیر سالانه ۳۱۹۳ میلی‌متر گزارش شده است. همچنین دمای متوسط سالانه ۱۷ درجه سانتی‌گراد و رطوبت نسبی ۳۳ درصد، یزد را در میان خشک‌ترین مناطق ایران قرار داده است. کل منابع آب تجدیدپذیر استان ۷۳۳ میلیون مترمکعب برآورد می‌شود، در حالی‌که مصرف کشاورزی آن بالغ بر ۹۶۲٫۷ میلیون مترمکعب است؛ کسری‌ای معادل ۲۳۰ میلیون مترمکعب که فشار زیادی بر قنات‌ها و آبخوان‌ها وارد کرده است.
یزد با ۲۶۸۳ قنات فعال، یکی از مهم‌ترین استان‌ها در بهره‌برداری از قنات است؛ با این حال، متوسط آب‌دهی قنات‌ها از ۴ لیتر در ثانیه در سال ۱۳۷۷ به ۲ لیتر کاهش یافته و بسیاری از آن‌ها خشک شده‌اند. سطح زیر کشت محصولات زراعی آبی در سال ۱۴۰۱ ـ ۱۴۰۲ به ۳۴۱۳۸ هکتار کاهش یافته که نسبت به یک دهه گذشته، کاهشی ۲۴ درصدی را نشان می‌دهد. اما در مقابل، سطح باغات آبی در یزد از ۶۱۰۸۶ هکتار در سال ۱۳۸۷ به ۸۷۱۴۵ هکتار در سال ۱۴۰۱ رسیده و رشدی ۳۰ درصدی را نشان داده است.
کشت ذرت علوفه‌ای از ۴۵۱ هکتار به ۱۲۴۱ هکتار افزایش یافته؛ محصولی که به بیش از ۴۲۰۰ مترمکعب آب در هکتار نیاز دارد و با اقلیم یزد همخوانی ندارد. سطح زیر کشت گندم نیز پس از کاهش ۶۲ درصدی، از ۲۴۲۵۰ هکتار در سال ۱۳۸۶ به ۹۱۰۰ هکتار در ۱۳۹۸ رسید و سپس در ۱۴۰۱ به ۱۴۲۱۰ هکتار افزایش یافت (رشد ۵۶ درصدی). همچنین، باغات پسته از ۲۸۹۳۷ هکتار در سال ۱۳۸۷ به ۶۳۴۲۹ هکتار در ۱۴۰۱ رسیدند و افزایشی ۱۲۰ درصدی را تجربه کردند که به کسری آب زیرزمینی دامن زده است.
روند افزایشی سطح باغات آبی در هر دو استان یزد و اصفهان
در این نمودار، روند افزایشی سطح باغات آبی در هر دو استان یزد و اصفهان نشان داده شده است. هرچند هر دو استان درگیر بحران کم‌آبی هستند، گسترش باغات فشار مضاعفی به منابع آبی آن‌ها وارد کرده است.
مناقشه زاینده‌رود
مناقشه اصلی میان دو استان بر سر انتقال آب از زاینده‌رود به یزد است؛ طرحی که از دهه ۱۳۷۰ آغاز شده و سالانه حدود ۹۸ میلیون مترمکعب آب را برای مصارف شرب، کشاورزی و صنعتی به یزد می‌فرستد. مسئولان یزدی تأکید دارند که آب انتقالی فقط برای شرب مصرف می‌شود، اما گسترش صنایع و باغات پسته این ادعا را زیر سوال برده و اعتراض اصفهانی‌ها را برانگیخته است.
پیامدها، علل بحران و راهکارها
در اصفهان، خشک شدن تالاب گاوخونی، فرونشست زمین (تا ۳۰ سانتی‌متر در سال) و تهدید بناهای تاریخی از جمله میدان نقش‌جهان از پیامدهای بحران است. در یزد نیز، کسری ۸ میلیارد مترمکعبی آب زیرزمینی تا سال ۱۳۹۶، همراه با بیابان‌زایی، فرسایش خاک و قطعی آب اخیر، زندگی مردم را مختل کرده است.
در هر دو استان، گسترش کشاورزی آب‌بر بدون توجه به اقلیم، نبود هماهنگی نهادی و نادیده‌گیری جوامع محلی از عوامل اصلی تشدید بحران‌اند. همچنین، کاهش بارندگی و افزایش دما در دهه‌های اخیر، سیاست‌های ناکارآمد را با فشار مضاعف روبرو کرده است.
برای مقابله با این بحران، برخی راهکارها پیشنهاد می‌شود:
• توسعه کشاورزی گلخانه‌ای و کشت ارقام مقاوم به خشکی
• بازنگری در نحوه انتقال آب از زاینده‌رود و محدودسازی مصارف غیرشرب
• سرمایه‌گذاری در بازچرخانی آب، مشابه کشورهای موفق مانند سوئد و هلند
• تشکیل کمیته مشترک میان دو استان با نظارت دولت برای مدیریت منازعات و تخصیص عادلانه منابع
