معضل اجاره نشینی و رویارویی مالک و مستاجراگر به بلندی تاریخ نباشد به قدمت جغرافیاست، از زمانی که بشر تصمیم گرفت یکجا بنشیند و بعضی هایشان جاهای بهتر ً انتخاب کردند. از همان موقع این رویارویی وجود داشت که دو فرد احتمالا از دو طبقه اجتماعی مختلف بر سر یک طبقه مذاکره و بعداً مناظره و در آخر مشاجره میکردند.
***
سینما بخصوص در کشوری مثل ایران قرار است آیینه تمام نمای جامعه باشد. آیینهای قدی برای آنچه در حال رخ دادن است اما گاهی و در برخی موارد آنچه در جامعه رخ میدهد عجیب و غریب است که بازتولید سینمایی آن نمیتواند در گونه سینمایی اجتماعی بررسی و تحلیل بشود بلکه میتواند در ژانرتخیلی بروز و ظهور پیدا کند، درست مانند اتفاقی که در حوزه مسکن و خانه در سال ۹۹ / ۹۸ افتاد. در واقع طی این دو سال سرعت افزایش تصاعدی این مساله حیاتی یعنی اجاره نشینی و خرید مسکن بخصوص از ابتدای سال تاکنون بحدی بود که هرگز امکان ساخت اثری دربارهاش را نمی ً داد چون قطعا از تولید تا اکران قیمتها دوباره رشد کرده بود و آمار اعلام شده در آن اثر فاقد اعتبار بیرونی به نظر میرسید. حتی در یکی از موارد زوج سینمایی تلویزیونی در برنامه «امشو» حاضر شدند و از صاحبخانه شان شکایت کرده و دنبال خانه گشتند.
– آغاز این رویه و ترسیم شمایل تیپیکال
سینمای ایران از ابتدا در دهههای چهل، پنجاه و شصت روی موضوع مسکن، صاحب خانه و مستأجر تمرکز داشت و معمولا برخی از گرههای داستان و شخصیت پردازی به موضوع صاحب خانه و مستأجر می ً پرداخت. در این آثار که با رویکردهای بعضا طنز و انتقادی بودند ً معمولا صاحب خانهها آدمهای بد قصه ترسیم میشدند و مستأجر، مفلوکی که باید هم از پس اجاره خانه برمی آمد هم با اخلاق بد و دمدمی مزاجی صاحب خانه. در همه فیلمهای اجتماعی سینمای ایران این بخش از داستان به دل مستاجران می نشست و مینشیند و صاحب خانه ً ها یا اصلا این فیلمها را نمیبینند و اگر هم بروند زیرلب فحشی نثار کارگردان میکنند. این شیوه نگاه در نگارش و تولید تیپ مستأجر و صاحبخانه را از دو طبقه خلق کرد و به نوعی از همان ابتدا تقابل کارگر و سرمایه بود که بیراه هم نمی نمود.
– «خانه قمر خانم»؛ پیشرو، مشهور و ماندگار
یکی از موارد بسیار مشهور و اولیه «سریال خانه قمر خانم» بود. مجموعهای محصول .۱۳۵۱خانه قمر خانم فیلمی به کارگردانی بهمن فرمان آرا و نویسندگی محمد آذری و محمدتقی اسماعیلی محصول سال ۱۳۵۱است. قمر خانم مالک ملکی قدیمی است که این ملک فاقد سند است. همگی مستاجرین و از جمله داماد قمر خانم چشم طمع به این خانه دارند و در صدد تصاحب آن به صورت قانونی و مخفیانه هستند.
-«خانه آقای حقدوست» اولین و شاید متفاوتترین
خانه آقای حقدوست» اثری تلویزیونی محصول سال ۱۳۶۰است. آقای حقدوست انسانی است پاکباخته، که تنها آرزویش داشتن خانه است که سرپناهش باشد. او سرانجام صاحب کلبهٔ محقری میشود که به رغم کمبودها و مشکلها از داشتن آن به خود میبالد. اما این آسایش و شادی کوچک دیری نمیپاید؛ حقدوست پس از مدتی با خانوادهٔ محروم و دربدری روبرو میشود که بیش از او نیازمند سرپناهاند. خانه را به آنها واگذار میکند و خود خانه به دوشی را از سر میگیرد. اثر علی رغم کارکردهای اجتماعی در ورطه تعبیر و تفسیرهای علاقمندان و منتقدان سینمایی افتاد و نتواست چندان به رسالت اجتماعیاش بپردازد هر چند ً انصافا گامهای تکنیکی بلندی در کارگردانی داشت. بخصوص سکوت بازیگراصلی که یادآور چاپلین بود در اثری ایرانی.
-«اجاره نشین ها»؛ کمدی، سمبولیک و همیشگی
یکی از بهترین فیلمهایی که با موضوع اجاره نشینی در سینمای ایران ساخته شده و بیشتر مردم نه تنها یک بار که شاید چند بار آن را دیدهاند، فیلم «اجاره نشین ها» به کارگردانی داریوش مهرجویی است. هر چند گروهی از منتقدان سینما آن خانه را مصداقی برای کل کشور میدانند اما چینش مستاجران از هر طبقه و نوع برخورد صاحب ملک با آنها، پدیده ً ای دائمی در کشور ماست. اصلا این قصه صاحب خانه و مستأجر و اجارهای که سال به سال به شکل نجومی افزایش پیدا میکند انگار یکی از همان شبههای سیاهی است که دست از سر مردم برنمی دارد، است.
حواشی تولید و اظهارات فرامتنی پیرامون این فیلم که برخی کارگردانش را برگشته از تبعید میدانستند در کنار جوایر بسیار شاخص سینمایی «اجاره نشین ها» را ماندگارتر و دیدنیتر کرده بود. لوح زرین بهترین صدا برداری از پنجمین جشنواره فیلم فجر ،۱۳۶۵کاندیدای لوح زرین جایزه ویژه هیئت داوران از پنجمین جشنواره فیلم فجر ،۱۳۶۵کاندیدای بهترین بازیگر نقش اول مرد از پنجمین جشنواره فیلم فجر ،۱۳۶۵کاندیدای بهترین فیلمبرداری از پنجمین جشنواره فیلم فجر ،۱۳۶۵کاندیدای بهترین تدوین از پنجمین جشنواره فیلم فجر ،۱۳۶۵کاندیدای بهترین فیلمنامه از پنجمین جشنواره فیلم فجر ،۱۳۶۵کاندیدای بهترین کارگردانی از پنجمین جشنواره فیلم فجر ۱۳۶۵٫
-چه نبردی «زیربام های شهر» برپاست
سال ۶۸اصغر هاشمی، فیلم «زیربام های شهر» است را با موضوع اجاره نشینی ساخت که اگر لوکیشن ها و پوشش و گریم بازیگران را به روزرسانی کنی، انگار قصه فیلم همین امروز اتفاق افتاده است. ماجرای فیلم از این قرار است که اسد دادوند و نامزدش، شکوه تکاوندی، قرار گذاشتهاند که پس از یافتن خانهای اجارهای ازدواج کنند. اسد پس از مدتی تلاش به کمک برادرش، امین، خانهای پیدا میکنند که در اجارهٔ مرد عیالواری است به نام گلدوست که وضع مالی مناسبی ندارد و قادر نیست خانهٔ جدیدی پیدا کند. تلخی اثر در بن مایههایش بود و قدرت بازیها عیان در ظاهرفیلم. تقابل نیازمند با نیازمند این اثر را در نوع خودش همان دهه و سالها دیدنی تر کرده بود.
– «مستأجر» غلبه وجوه کمدی بر درام
مستأجر» فیلمی به کارگردانی و نویسندگی رحیم رحیمی پور محصول سال ۱۳۷۱است. خلاصه داستان از این قرار است که حمید که با پدرش اختلاف دارد همراه با همسرش مریم خانهٔ پدری را ترک میکند و در آپارتمانی اجارهای ساکن میشوند که پیرمرد و پیرزنی بدقلق صاحب آن هستند و مستأجرهای بچه دار را نمیپذیرند. مریم که باردار است تلاش میکند که صاحب خانه و همسایهها از باردار بودن او مطلع نشوند. پیرمرد و پیرزن صاحب خانه درصدد برمی آیند تا مدارکی دال بر باردار بودن مریم پیدا کنند و به همین منظور او و شوهرش را زیر نظر میگیرند. روزی صاحب خانه یکی از مستأجرها را که سه فرزند دارد با حکم قانون وادار به تخلیهٔ آپارتمانش میکند. حمید دوشادوش مستأجر رانده شده شهر را برای پیدا کردن سرپناهی مناسب زیر پا میگذارد. اما نتیجهای نمیگیرد و سرانجام در برابر تقاضای مادرش که او را به سکونت در خانهٔ پدری دعوت میکند تسلیم میشود. کلیشه گرایی در این اثر و اسیرشدن در مقوله های تکراری و خوشایندگیشه سبب شد «مستأجر» رحیمی هم چندان توفیقی در آنچه باید باشد را تجربه نکند.
