کتابخانه‌ها از بخش‌های اصلی شبکه دسترسی به کتاب محسوب می‌شوند و قدمتی به اندازه کتاب دارند. در گذشته یکی از ویژگی‌های مهم شهرهای بزرگ و معروف بزرگی و عظمت کتابخانه‌های آن شهرها بوده است. هم‌اکنون هم یکی از شاخصه‌های توسعه یافتگی یک کشور تعداد کتابخانه‌هایش و یکی از ویژگی‌های یک شهر پیشرفته تعداد کتابخانه‌های در دسترس آن شهر به شمار می‌رود.
در عصر دیجیتال که مردم به بیشتر نیازهایشان در قالب دیجیتال و یا با ابزارهای دیجیتال دسترسی پیدا می‌کنند، دسترسی الکترونیکی به کتابخانه و دسترسی به منابع الکترونیکی کتابخانه‌ها از ویژگی‌های پیشرفت و توسعه یافتگی محسوب می‌شود. برای این منظور تجهیز الکترونیکی کتابخانه‌ها در جهان سالهاست که شروع شده است و در کشور ما به دلایل مختلف از جمله عدم رسمیت کتاب الکترونیک و عدم درک تغییرات تکنولوژیک هنوز انجام نشده است.
چند سالی است که به دلیل کمبود منابع مالی و کمبود نیروی انسانی سرعت به روزآوری کتابخانه‌های کشور بسیار کند شده است. از سوی دیگر به خاطر مشکلاتی چون ترافیک و کمبود کتابخانه‌های فیزیکی دسترسی به آن‌ها هم برای مردم راحت نیست. همچنین بسیاری از مناطق کشورمان یعنی شهرهای کوچک دارای کتابخانه نیستند. در این شرایط و با در نظر گرفتن گستردگی کشورمان تجهیز کتابخانه‌ها به منابع الکترونیک ضرورت بیشتری پیدا می‌کند.
کتابخانه‌ها در عصر دیجیتال
امانت دیجیتال کتاب به کاربران امکان می‌دهد کتاب‌ها و منابع را به صورت الکترونیکی و از راه دور به امانت بگیرند. در این شیوه، نسخه دیجیتال کتاب برای مدت معین در اختیار کاربر قرار می‌گیرد و پس از پایان دوره امانت، به طور خودکار از دسترس وی خارج می‌شود. برخلاف امانت نسخه‌های چاپی که تابع اصل «نخستین فروش» است، امانت دیجیتال نیازمند رعایت حقوق پدیدآور و ناشر از طریق مدیریت حقوق دیجیتال است که طی سال‌ها چالش ناشران و نهادهای کتابخانه‌ای به بلوغ رسیده و در جهان پذیرفته شده است.
امانت دیجیتال کتاب هم مثل نشر الکترونیکی کتاب سرعت دسترسی را بالا می‌برد و هزینه دسترسی را کاهش می‌دهد و به خاطر نداشتن محدودیت جغرافیایی به تحقق عدالت محتوایی و عدالت آموزشی کمک می‌کند. در شرایط کنونی، دانشجوی یک دانشگاه منطقه‌ای ممکن است برای استفاده از یک منبع تخصصی مجبور به سفر به تهران یا مراکز استان باشد، در حالی که با امانت الکترونیکی می‌توان چنین منابعی را از راه دور در اختیار او گذاشت.
از سوی دیگر، نسل جوان و دانشجو انتظار دسترسی سریع و آنلاین به اطلاعات را دارد. سبک زندگی دیجیتال ایجاب می‌کند کتابخانه‌ها نیز خدمات خود را در فضای مجازی ارائه دهند. عدم وجود سیستم امانت الکترونیکی کتاب ممکن است به روی آوردن کاربران به منابع غیررسمی و گاهاً نقض حقوق مؤلفان منجر شود (مانند دانلود غیرقانونی کتاب‌های الکترونیک) که متاسفانه این مشکل به دو شکل در کشور ما ظهور کرده. یکی فعالیت غیرقانونی کتابخانه‌ها در اسکن و در دسترس قرار دادن اسکن کتاب‌ها برای مخاطبان در محل کتابخانه‌ها و دیگری کپی غیرقانونی کتاب‌ها و انتشار آن‌ها در کانال‌ها و گروه‌های شبکه‌های اجتماعی و پیام رسان‌ها. در هر دو حالت نقض حقوق مؤلفین و ناشران انجام شده و عدم وجود پلتفرمی که این خدمات را بدهد به گسترش مصرف غیرقانونی منجر شده است.
آنچه در دنیا تجربه شده
تجربه‌های جهانی نشان می‌دهد که کشورهای اروپایی و آمریکایی از ۱۵ سال قبل به سرعت کتابخانه‌هایشان را به امانت دیجیتال کتاب مجهز کرده‌اند. تا جایی که بیش از ۹۰ درصد کتابخانه‌های عمومی آمریکا دارای خدمات امانت دیجیتالی کتاب هستند. در ایام کرونا شدت تجهیز کتابخانه‌ها به خصوص کتابخانه‌های دانشگاهی به امانت دیجیتال بسیار سرعت گرفت تا جایی که در دوران کرونا بیشتر خدمات این کتابخانه‌ها از طریق پلتفرم‌های امانت دیجیتال بود. در آن مدت در کشور ما به خاطر نبود زیرساخت‌های فنی، دانشگاه‌ها کتاب‌های خود را به صورت رایگان در قالب پی دی اف روی سایت‌های خود منتشر کردند تا دانشجویان به منابع دسترسی داشته باشند.
پلتفرم اوردرایو OverDrive یکی از نمونه‌های موفق زیرساخت امانت دیجیتال است که بسیاری از کتابخانه‌های عمومی و کتابخانه‌های مدارس و دانشگاه‌ها در جهان به آن متصل هستند. این پلتفرم در ۸۴ کشور به ۶۵ هزار کتابخانه خدمات خود را ارائه می‌دهد. از بستر این پلتفرم در سال گذشته ۷۳۹ میلیون کتاب به امانت گرفته شده است که این روند هر سال افزایشی بوده است.
در دنیا مدل‌های کسب‌وکار متنوعی برای امانت دیجیتال کتاب شکل گرفته است: برخی ناشران فروش مجوز محدود به تعداد معین امانت یا مدت زمان معین را در پیش گرفتند (مثلاً هر کتاب الکترونیکی پس از ۲ سال یا ۵۲ بار امانت نیاز به تمدید لایسنس دارد)، برخی قیمت‌های بالاتری نسبت به نسخه مصرف‌کننده برای کتابخانه‌ها تعیین کردند تا کاهش احتمالی فروش را جبران کنند.
انجمن کتابخانه‌های آمریکا تأکید کرده که کتابخانه‌ها با فراهم کردن دیده‌شدن آثار به ویژه برای نویسندگان جدید، عملاً نوعی بازاریابی رایگان برای ناشران و نویسندگان انجام می‌دهند. بسیاری از نویسندگان اولین جرقه شهرت خود را مدیون معرفی کتابخانه‌ها هستند. بنابراین همکاری بین ناشران و کتابخانه‌ها یک بازی دوسر برد تلقی می‌شود که هم دسترسی عمومی به دانش را میسر می‌کند و هم به صنعت نشر در بلندمدت منفعت می‌رساند.
امانت دیجیتال کتاب در مدت فعالیتش چالش‌هایی را هم تجربه کرده است. تا جایی که در دوره‌ای برخی ناشران از دایره ارائه این خدمات خارج شدند و البته بعدها دوباره به این حوزه برگشتند. مثل انتشارات مک میلان.
ناشران بزرگ جهان دراین حوزه سیاست‌های مختلفی را دنبال کرده‌اند و قراردادهای متفاوتی با کتابخانه‌ها می‌بندند. برای مثال، یکی از مدل‌های رایج این است که مجوز هر کتاب الکترونیکی پس از ۲ سال یا ۵۲ بار امانت (هرکدام زودتر رخ دهد) منقضی می‌شود و کتابخانه باید مجدداً آن را بخرد. این مدل را ناشرانی چون هچت و پنگوئن رندوم‌هاوس به کار گرفته‌اند. مدل دیگر، سقف امانت ۲۶ بار (توسط هارپرکالینز) بود. بدین ترتیب حتی اگر امانت دیجیتال بسیار محبوب شود، ناشر از محل فروش چندین باره مجوز منتفع می‌شود. غیر از این، قیمت‌گذاری کتاب‌های الکترونیکی برای کتابخانه‌ها معمولاً چند برابر قیمت مصرف‌کننده است (گاه ۳ تا ۵ برابر)، بنابراین ناشران درآمد قابل توجهی از فروش به کتابخانه کسب می‌کنند. برای نمونه، کتابی که نسخه کیندل آن ۱۵ دلار است ممکن است به قیمت ۶۰ دلار برای استفاده کتابخانه فروخته شود. این تفاوت قیمت با این توجیه است که یک نسخه کتابخانه‌ای ممکن است توسط ده‌ها نفر خوانده شود. در مجموع، ناشران تجاری بزرگ در آمریکا و کانادا اکنون همگی کتاب‌های خود را به کتابخانه‌ها عرضه می‌کنند و بخشی از درآمد خود را از این مسیر به دست می‌آورند.
امانت دیجیتال کتاب‌های دانشگاهی
یکی از موثرترین حوزه‌ها در امانت دیجیتال بخش کتاب‌های دانشگاهی است. شمارگان کتاب‌های تخصصی و دانشگاهی پایین‌تر است، قیمت آن‌ها بالاتر است و بیشتر مشتریان این کتاب‌ها خود کتابخانه‌ها هستند. به بیان دیگر، در نشر دانشگاهی سنتی، فروش مستقیم به دانشجویان و اساتید درصد کمتری را نسبت به فروش سازمانی تشکیل می‌دهد؛ لذا ناشران دانشگاهی از دیرباز به کتابخانه‌ها به دیده بازار هدف نگاه کرده‌اند. ورود امانت دیجیتال در این حوزه در ابتدا ساده‌تر به نظر می‌رسید، زیرا همکاری نزدیکی میان دانشگاه‌ها و ناشران علمی برقرار بوده است. بسیاری از ناشران دانشگاهی به جای فروش تک‌عنوانی، پکیج‌های اشتراکی از کتاب‌های الکترونیک خود را به کتابخانه‌ها عرضه کرده‌اند (مشابه کاری که برای مجلات علمی انجام می‌شود).
برای مثال، انتشارات دانشگاهی مانند الزویر، اسپرینگر، وایلی و غیره مجموعه‌ای از صدها کتاب خود را در قالب پایگاه‌هایی در اختیار دانشگاه‌ها قرار می‌دهند که دانشجویان با IP دانشگاه به آن‌ها دسترسی دارند. این مدل هرچند امانت به مفهوم خاص نیست (چون کتاب «بازگردانده نمی‌شود» بلکه دائماً در دسترس است مادام که اشتراک پرداخت شود)، اما از نظر دسترسی الکترونیکی دانشگاهیان وضعیت نسبتاً مطلوبی پدید آورده است. بنابراین می‌توان گفت بخش زیادی از نشر دانشگاهی از مسیر اشتراک و دسترسی آنلاین حرکت کرده است و کتابخانه‌های دانشگاهی ایران نیز با خرید اشتراک پایگاه‌هایی نظیر IEEE, ScienceDirect, SpringerLink و غیره به شکل دیگری از امانت دیجیتال (دسترسی دائم برای اعضا) بهره می‌برند.
بعد از سال‌ها تجربه امانت دیجیتال در جهان ناشران به این حوزه به عنوان یکی از بازوهای توسعه بازار کتاب نگاه می‌کنند. در عمل کتابخانه‌ها خریدار کتاب هستند؛ یعنی ناشر از فروش نسخه (یا مجوز) به کتابخانه درآمد کسب می‌کند. این درآمد گاهاً برای کتاب‌های کم‌فروش یا تخصصی بخش عمده کل فروش را تشکیل می‌دهد. بسیاری از ناشران دانشگاهی اگر فروش به کتابخانه‌ها نبود، صرفه اقتصادی نشر آن عناوین را نداشتند. حتی این جریان به شناخته شدن نویسنده‌های جدید بسیار کمک می‌کند و کتاب‌های نویسنده‌های جدید در این بستر به مخاطبان معرفی می‌شود. از سوی دیگر حضور یک کتاب در فهرست دیجیتال کتابخانه، بازاریابی و تبلیغ غیرمستقیم برای ناشر است. هر بار که کاربری کتابی را امانت می‌گیرد، اگر از آن خوشش بیاید ممکن است نسخه چاپی آن را برای داشتن در کتابخانه شخصی خود بخرد یا کتاب‌های دیگر آن نویسنده را تهیه کند.
بسیاری از کتاب‌دوستان از کتابخانه به عنوان محلی برای تست کتاب‌ها استفاده می‌کنند و آنچه را ارزشمند بیابند بعدها می‌خرند. از این رو، ناشران از طریق کتابخانه به مخاطبانی دست می‌یابند که شاید مستقیماً هدف تبلیغات تجاری قرار نمی‌گرفتند. داده‌های امانت دیجیتال نیز برای ناشران مفید است؛ آن‌ها متوجه می‌شوند کدام کتاب‌ها در چه بازه‌هایی بیشتر درخواست می‌شوند، چه ژانرهایی محبوب‌ترند، کدام منطقه جغرافیایی چه سلیقه‌ای دارد و… این اطلاعات می‌تواند در تصمیم‌گیری‌های نشر و بازاریابی آن‌ها اثرگذار باشد.
همچنین برخی ناشران از کتابخانه‌های دیجیتال به عنوان فرصتی برای احیای فروش عناوین قدیمی‌تر یاد می‌کنند. کتاب‌های قدیمی‌تر که شاید دیگر در کتاب‌فروشی‌ها موجود نباشند، در کتابخانه دیجیتال همچنان حضور دارند و خوانده می‌شوند؛ این می‌تواند علاقه جدیدی به آن آثار ایجاد کند و فروش مجدد چاپی یا الکترونیکی آن‌ها را تحریک کنند.
جامعه بهره‌مند
مهم‌ترین بهره‌برداران امانت دیجیتال کتاب، کاربران کتابخانه‌ها و جامعه به طور گسترده هستند. امانت دیجیتال، دسترسی به دانش و اطلاعات را همگانی می‌کند. هر فرد با یک اتصال اینترنت می‌تواند به گنجینه‌ای از کتاب‌ها دست یابد، فارغ از اینکه در مرکز شهر زندگی می‌کند یا یک روستای دورافتاده، در خانواده پردرآمد است یا کم‌درآمد. کافی است عضو کتابخانه دیجیتال باشد تا بتواند بدون هزینه اضافی، تازه‌ترین کتاب‌ها یا منابع مرجع را مطالعه کند. برای دانشجویان و پژوهشگران، این فرصت بزرگی است؛ زیرا در گذشته محدودیت دسترسی به کتابخانه‌های بزرگ شاید مانع پیشرفت تحقیقاتی آن‌ها می‌شد، اما اکنون کتاب‌های مورد نیاز خود را آنلاین دریافت می‌کنند.
همچنین صرفه‌جویی در زمان و هزینه برای کاربر بسیار ارزشمند است: نیازی به رفت‌وآمد به کتابخانه، جستجوی طولانی در قفسه‌ها یا پرداخت هزینه عضویت بالا نیست. خصوصاً در کلان‌شهرهایی که ترافیک و مشغله زیاد است، امکان دسترسی به کتاب در خانه یا محل کار، بسیار ارزشمند بوده است.
دسترسی گسترده‌تر به کتاب و دانش از طریق کتابخانه‌های دیجیتال می‌تواند به ارتقای فرهنگ کتابخوانی هم منجر شود. گزارش‌های بین‌المللی نشان داده که پس از راه‌اندازی کتابخانه‌های دیجیتال، میزان سرانه مطالعه افزایش یافته و گروه‌های جدیدی به جمع خوانندگان پیوسته‌اند. به خصوص کتاب‌های کودک و نوجوان در فضای دیجیتال جذابیت بیشتری برای نسل جدید دارند و والدین می‌توانند با استفاده از اپلیکیشن‌های کتابخانه‌ای، کودکان را به مطالعه تشویق کنند. بسیاری از کتابخانه‌های دیجیتال دنیا بخش ویژه کودک دارند که با تصاویر رنگی و قابلیت‌های تعاملی، تجربه لذت‌بخشی برای آن‌ها ایجاد می‌کند. این یعنی سرمایه‌گذاری روی کتابخانه دیجیتال در واقع سرمایه‌گذاری روی آینده فرهنگی کشور است.
گستردگی این حوزه صرفاً در حد کتاب‌های الکترونیکی نمانده است. بلکه شامل کتاب‌های صوتی و مطبوعات و نشریات و فیلم‌های آموزشی و … هم می‌شود. حدود ۴۰ درصد منابع به امانت گرفته شده در کتابخانه‌های جهان مربوط به کتاب‌های صوتی است. هم اکنون این نقش را در ایران کانال‌های غیرقانونی در پیام رسان‌های خارجی ایفا می‌کنند که در راستای نقض حقوق مؤلفان و ناشران است.
با توضیحاتی که ارائه شد می‌توان ضرورت حرکت به سمت تجهیز الکترونیکی کتابخانه‌ها را متوجه شد. طبیعتاً برای این کار نیاز به یک زیرساخت فنی مناسب است که در همکاری نهادهای متولی با بخش خصوصی می‌تواند به سرعت شکل بگیرد. و البته مثل ناشران کشورهای دیگر نیاز به جلب همکاری ناشران کشورمان هم هست. در کنار این‌ها دولت باید اهتمام لازم را برای تأمین منابع مالی برای این حوزه داشته باشد.
راه‌اندازی خدمات امانت دیجیتال کتاب در ایران با توجه به تجربه‌های جهانی می‌تواند با هزینه کمتر و نتایج بیشتری هم همراه باشد که امیدوار هستم با تاکیدات دولت محترم و وزیر محترم ارشاد برای نوآوری در حوزه نشر و کتاب هر چه سریع‌تر شاهد راه‌اندازیان در کشورمان باشیم.
